Trong âm nhạc, các ca khúc “Nhạc phổ thơ” rất phổ biến và đóng một vai trò quan trọng trong nền âm nhạc Việt Nam. Thông thường các nhạc sĩ đồng cảm với những vần thơ, từ đó phổ nhạc viết ra những ca khúc “Nhạc phổ thơ”, ở chiều ngược lại “thơ phổ nhạc” hay là đặt lời cho một bản nhạc ít xuất hiện hơn, bởi có lẽ sẽ khó để cảm nhận được những gì tác giả gửi gắm qua một bản nhạc không lời, chính vì vậy không có nhiều bài “thơ phổ nhạc”, “Lệ Đá” là một trong số ít các ca khúc đó.
“Lệ Đá” vốn là một bản nhạc không tên được nhạc sĩ Trần Trịnh sáng tác vào giữa thập niên 60 của thế kỷ trước, khi đó Trần Trịnh còn là một nhạc sĩ mới, chưa có nhiều tiếng tăm trong làng tân nhạc thời bấy giờ.
Cơ duyên đã đưa nhạc sĩ Trần Trịnh đến với nhà thơ Hà Huyền Chi, để rồi “Lệ Đá” ra đời khi nhà thơ Hà Huyền Chi đã hòa được cảm xúc thơ của mình vào giai điệu thiết tha, dịu nhẹ của nhạc sĩ Trần Trịnh.
Một điều thú vị là, nhà thơ Hà Huyền Chi không chỉ đặt một lời cho nhạc phẩm mà viết tận 5 lời. Lời nào cũng rất thơ và đầy cảm xúc, nhưng có lẽ nổi tiếng hơn cả là chính là lời đầu tiên mà bây giờ chúng ta thường nghe.
Theo lời nhà thơ Hà Huyền Chi kể lại về những lời nhạc của mình:
Lệ Đá (1)
Hỏi đá xanh rêu bao nhiêu tuổi đời
hỏi gió phiêu du qua bao đỉnh trời
hỏi những đêm sâu đèn vàng héo hắt
ái ân bây giờ là nước mắt
cuối hồn một thoáng nhớ mong manh
Thuở ấy tôi như con chim lạc đàn
xoải cánh cô đơn bay trong chiều vàng
và ước mơ sao trời đừng bão tố
để yêu thương càng nhiều gắn bó
tháng ngày là men say nguồn thơ
Tình yêu đã vỗ cánh rồi
là hoa rót mật cho đời
chắt chiu kỷ niệm dĩ vãng
em nhớ gì không em ơi
Mầu áo thiên thanh thơ ngây ngày nào
chìm khuất trong mưa mưa bay rạt rào
đọc lá thư xưa một trời luyến tiếc
nhớ môi em và mầu mắt biếc
suối hẹn hò trăng xanh đầu non ..
Lệ Đá (2)
được Hà Huyền Chi viết ngay sau khi viết lời (1)
Tượng đá kiên trinh ru con đời đời
là nét đan thanh nêu cao tình người
là ánh chiêu dương đẩy lùi bóng tối
tháng năm xa trùng trùng sóng gối
ngóng nhìn từ bát ngát chân mây
Bài hát ca dao theo tôi vào đời
và giữ cho tim tôi xanh nụ cười
nào biết trong em còn nhiều trống vắng
trái yêu đương chỉ là trái đắng
gã tật nguyền buông trôi niềm tin
Tình yêu đã vỗ cánh rồi
là hoa rót mật cho đời
chắt chiu kỷ niệm dĩ vãng
em nhớ gì không em ơi
Tương đá kiên trinh ôm con đợi chồng
nhạc lá thu mưa hay chân ngựa hồng
lệ đá tuôn rơi dòng dòng nối tiếp
ngóng chinh phu đời đời kiếp kiếp
suối vọng tìm trăng xanh đầu non ..
Cái ma kiếp của một bài ca được yêu chuộng thường yểu tử, và xuống cấp. Nhưng “Lệ Đá” thì không. Nó may mắn thoát khỏi định số ước lệ ấy. Vào những năm 67, 68 nhạc phẩm “Lệ Đá” được cất tiếng thường xuyên hầu như ở khắp mọi sinh hoạt văn nghệ mà thời kỳ này nhạc Trịnh Công Sơn đang được mọi người hâm mộ. “Lệ Đá” góp mặt hàng đêm ở các phòng trà, tiệm nhảy. “Lệ Đá” vào khuê phòng, ra máy nước. Rồi quán cà phê cũng “Lệ Đá”, phim ảnh cũng “Lệ Đá” với tiếng hát Khánh Ly, phim do Thanh Nga, Đoàn Châu Mậu diễn xuất, và Bùi Sơn Duân đạo diễn.
May sao, “Lệ Đá” vẫn chưa trở thành nhạc sến, nhạc đứng đường. May sao, tôi vẫn được yên thân, bởi vẫn giữ kín cơ duyên “nhảy dù” vào nghề viết lời nhạc. Để mọi người đều hiểu lầm rằng Trần Trịnh phổ thơ tôi.
Khi ấy tôi viết thêm lời 3 cho Lệ Đá khi đi công tác ở Sóc Trăng, Cà Mau. Nơi Rừng Mắm của Bình Nguyên Lộc với muỗi mòng dễ nể. Nhà văn Bình Nguyên Lộc dọa, chỉ cần quơ tay một cái là đã túm được cả chục con muỗi. Bạn bè hăm, trâu bò còn phải ngủ trong mùng. Khách sạn tỉnh lẻ không khá gì hơn mấy quán trọ trong phim Anh Hùng Xạ Điêu, Cô Gái Đồ Long. Thực khách vừa nhâm nhi, vừa quơ chưởng, đuổi muỗí. Mới chập tối, tôi đã chui vô chiếc mùng thố. Và buồn tình tôi viết lời “Lệ Đá” (3).
Lệ Đá (3)
tháng 9, 1968
Từ những đam mê xa trong cuộc đời
từ những cơn vui tan theo nụ cười
từ phút trao đi cuộc tình thứ nhất
giá băng khi tuổi hồng đã mất
dấu bèo chìm khuất sóng xa khơi
Dòng tóc mây thơ trên vai rủ mềm
mười ngón tay em đan trong tủi phiền
lời hứa cao bay cuộc tình cút bắt
giấc mơ hoa đầu đời đã tắt
có gì vừa trôi qua tầm tay
Người đi đi mãi không về
thời gian xoá vội câu thề
bóng anh nhạt nhoà bóng núi
em với tình yêu trăng soi
Lạy Chúa ngôi ba nghe con nguyện cầu
và giúp cho con quên đi tình sầu
lời thánh ru êm giọt đàn thống hối
Chúa trên cao mỉm cười thứ lỗi
những giọt đàn vang trong trời tin ..
Sáng hôm sau, chỉ có Chúa ngôi ba mới biết được cơn sợ hãi của tôi đến cỡ nào khi thức giấc. Trong mùng tôi, cả trăm con muỗi đen đủi no căng đu mình say ngủ an bình !
Lệ Đá (4)
riêng cho Khánh Liên, tháng 4, 1975
Chiều 27/4/1975 tôi còn cái hẹn với người tình Khánh Liên ở Thị Nghè. Tình hình thời cuộc lúc đó biến chuyển cực nhanh, nên tôi không đến được với Khánh Liên, tôi đã không thể thu xếp để tới chỗ hẹn, nói lời từ giã cuối cùng với nàng. Nỗi buồn đeo cứng lấy tôi. Khi ngồi nín thở dưới hầm, khi ráng ngoi nhìn mặt sông Lòng Tảo lần cuối. Nhìn mặt sông cuồn cuộn đau, khi thấp thoáng nghĩ ngàn dặm sẽ chia lìa cùng Sài Gòn, quê hương và người tình Khánh Liên…
Nên bài lời 4 này khởi viết từ tháng 4 và được hoàn chỉnh vào tháng 7/1975.
Từ nỗi xa đau như đêm và ngày
mỏi cánh thư bay bay trong mùa đầy
hòn đá đeo trên cuộc đời héo hắt
mãi bơi trong vực sầu nước mắt
chút tình buồn lãng đãng men say
Người lỡ chia xa đôi bên địa cầu
tình lỡ chia xa hai bên đỉnh sầu
người đã xa khơi cuộc tình tách bến
chút hương xưa làm thành vốn liếng
cũng cùn mòn theo chân thời gian
Mùa xanh đã khép mắt đời
hè khô nức nở ma cười
gió thu liệm vàng nỗi nhớ
đông xám màu tang nơi nơi
Một nét sao bay trên khung trời buồn
ngọn lá me khô lăn trên mặt đường
tưởng tiếng chân quen tìm về lối ngõ
tiếng chân xưa chỉ là tiếng gió
gió thở dài lung lay hồn trăng ..
Không rõ điều gì đã khiến tôi không xa rời được cái giao hưởng của “Lệ Đá” (1), (2), khiến đôi khi, khúc này hầu như là một phó bản, mô phỏng của khúc trước. Nó dẫn tôi quanh quẩn trong trình tự ấy không rời.
Lệ Đá (5)
riêng cho Nguyệt Lãng
Có lẽ tôi là một kẻ chung tình mang trái tim phản trắc. Năm 1992, tôi đắm hồn vào một tình yêu mới. Nguyễn Tà Cúc – Nguyệt Lãng – Ác Bà Bà, là Ba đại ác nhân và mỹ nhân, đã cho tôi hạnh phúc và hành tôi điêu đứng không cùng.
Nguyễn Tà Cúc thì không thể nào không… tà cho được. Nàng đến với tôi như một tiểu muội thứ thiệt. Rồi tôi đổ đốn đâm ra yêu tiểu muội, qua một phân thân của nàng là Nguyệt Lãng (sóng trăng).
“Tháng Một Buồn” in năm 1993, là thi tập ghi dấu tình tôi với nàng. Rồi Nguyệt Lãng lại phân thân, lần nữa. Từ cây bút hoa bướm hiệu đoàn, Ác Bà Bà soi kính chiếu yêu vào đời sống, văn chương. Và chứng tỏ năng khiếu trong lãnh vực phê bình văn học, và đàn hạch tư cách bất chính của nhà văn. Trong và ngoài văn chương.
Tôi xa nàng từ 1993. Dù cái tình của chúng tôi vẫn là ngàn đời chẳng thể chia xa. Và từ tháng Mười 1992 đến tháng Chạp 2002, đã là hơn 10 năm vèo qua trong thân tình, chúng tôi vẫn chưa hề giáp mặt nhau, dù chỉ một lần. Dù tôi đến Cali nhiều bận. Rất nhiều bận. Không gặp, phải chăng là cố gắng phi thường của chúng tôí. Để giữ cho tình mãi đẹp. Cho dù, những năm sau này, tiểu muội của tôi đã trong tình trạng không còn ràng buộc bởi hôn nhân.
Từ lúc yêu trăng tiêu hoang cuộc đời
từ phút say hoa tương tư biển trời
muội rót cho huynh ngọt ngào suối biếc
đắm say trên từng hàng chữ viết
cũng muộn phiền suốt kiếp chưa vơi
Sợi tóc biên cương xa hơn ngàn trùng
nguyệt lãng sông chia tang thương chẳng cùng
là nhánh phong lan vì người vẫy gió
lúc trăng vơi người còn mãi nhớ
vẫn nồng nàn thơm hương tịnh yên
Tình đau lấp lánh cuối trời
ngàn khuya gió thở vai người
tóc đêm mượt mà suối nhớ
trăng đắm hồn si trăng trôi
Tình lỡ đăng quang sông vui, dặm phiền
còn chút dư hương vương trên cỏ hiền
để mãi thương nhau đời này kiếp khác
những đêm sâu thảng lời gió hát
khúc tình hoài trăm năm, ngàn năm ..
Với giai điệu buồn, tha thiết nhiều hoài niệm nhưng không hề bi lụy, “Lệ Đá” vẫn luôn giữ một vị trí đặc biệt trong lòng người yêu nhạc. Dù đã ra đời hơn 40 năm, nhưng “Lệ Đá” vẫn được nhiều ca sĩ trẻ chọn để biểu diễn rất thành công.
Vài dòng về “Lệ Đá” – Hà Huyền Chi
“Lệ Đá”, trước hết, không phải là một bài thơ phổ nhạc. Phải nói là tôi đã đặt lời cho bản nhạc (vốn không tên) của Trần Trịnh mới đúng. Do một cơ duyên đặc biệt, Trung sĩ Nguyễn Văn Đông, chơi Clarinet, giới thiệu Trần Trịnh với tôi:
– Nhạc Trần Trịnh khá lắm, nhưng rất ít người biết đến. Xin anh giúp thằng bạn em một lần, đặt lời ca giùm cho nó.
Tôi rất cảm mến Đông, nhưng liền lắc đầu:
– Em biết là anh vốn mù nhạc mà
Đông tha thiết:
– Em biết chứ, nhưng em thành thực nghĩ rằng chỉ có anh mới giúp được nó.
Trần Trịnh cười hiền:
– Xin anh giúp cho, Tôi nghĩ là sẽ có cách ..
Tôi thẳng thắn đặt điều kiện:
– Nể thằng em, coi như tôi thuận trên nguyên tắc. Tuy nhiên, tôi cần nghe anh đàn bản nhạc này vài lần để có khái niệm về nhạc tính. Và tôi cũng cần ý kiến thẩm định về nhạc thuật của bài này với những Pianist như Dzương Ngọc Hoán (chồng Pianist, ca sĩ Quỳnh Giao)
Chúng tôi kéo nhau lên đài phát thanh Quân Đội, Trần Trịnh ngồi vào Piano và điều ngạc nhiên là tôi ưa ngay cái âm hưởng buồn ngất ngây dịu nhẹ, rất Pianissimo ấy, Melody thật tha thiết, ngọt ngào, bắt nhĩ. Khi ấy Đông đã kéo Dzương Ngọc Hoán qua và Hoán khen bản nhạc này không tiếc lời, khiến tôi có ngay quyết định giúp Trần Trịnh. Sau phần thảo luận, chúng tôi tự chế ra một quy ước riêng. Trần Trịnh ghi dưới các nốt nhạc chữ “o” cho những từ không dấu (bình thanh) / Dấu huyền cho các từ mang dấu huyền, hỏi, nặng/ sắc cho các từ mang dấu sắc, ngã.
Tiếc là khi ấy loại máy cassette còn chưa được phổ biến. Tôi nghe Trịnh đàn thêm vài lần nữa và cố gắng nhập tâm cái âm hưởng của bản nhạc. Và tôi bắt đầu chơi ô chữ.
Hôm sau, tôi đem đến Trần Trịnh lời ca thứ nhất của “Lệ Đá”. Kết quả ngoài sức tượng tượng tôi, là không biết bằng cảm hứng nào đó, tôi đã hoà được cái rung cảm đích thực của thơ tôi cho nhạc Trịnh. Trần Trịnh mừng rỡ tới sững hồn. Anh và Hoán cùng hân hoan hát “Lệ Đá” khiến tôi cũng choáng ngợp niềm vui:
“Hỏi đá xanh rêu bao nhiều tuổi đời
Hỏi gió phiêu du qua bao đỉnh trời”
Lập tức tôi viết lời 2. Buổi trưa nắng gắt, dưới mái tôn thấp lè tè của quán cơm lính trong trại, trên chiếc bàn bọc nhôm nóng bỏng, cáu bẩn, tôi thả hồn bay với “Lệ Đá”. Tôi viết thật dễ dàng, và khóc cũng dễ dàng với:
“Người đi, đi mãi không về
Thời gian xóa vội câu thề
Bóng anh nhạt nhoà bóng núi
Em với tình yêu trăng soi
Tượng đá kiên trinh ru con đợi chồng
Nhạc lá thu mưa hay chân ngựa hồng…”
Tôi cứ vừa viết vừa khóc thế đó, như khi ngồi chép lại những dòng này. Tôi bỏ dở bữa ăn, đem lời 2 lên đài Quân Đội. Gặp Nhật Trường trước phòng vi âm. Tôi đưa Lệ Đá ra khoe Nhật Trường hát ngay với nỗi hân hoan bốc lửa. Hắn túm ngay lấy Trần Trịnh đòi soạn cấp kỳ hoà âm cho ban nhạc và 2 bè khác cho Mai Hương, Như Thuỷ. Khoảng nửa giờ sau “Lệ Đá” được thâu cấp kỳ. Nhật Trường, Mai Hương, Như Thuỷ, mỗi nguời trên tay một bản Lệ Đá “mì ăn liền” say mê hoà ca với nỗi xúc động đồng thiếp. Take one Good take! Hát và thâu hoàn chỉnh ngay lần thứ nhất.
Nhật Trường như bay ra khỏi phòng vi âm ôm lấy tôi và Trần Trịnh:
– Ông đặt lời thần sầu . Bản này sẽ là Top Hit.
Tôi nhún nhường:
– Top Hit được là nhờ nhạc Trần Trịnh bay bổng như diều đấy chứ.
Nhật Trường cướp lời:
– Nhưng ông là gió lớn. Đại phong…
(Trích bài Lê Tạo phỏng vấn Hà Huyền Chi, điện báo VHNT)
Thông tin tư liệu:
– Bài viết: Lệ Đá – Ca khúc thơ phổ nhạc
– Blog: Vườn CVA 5461
– Địa chỉ: https://sites.google.com/site/ccamnhac/ccan-79-1